lunes, 12 de mayo de 2025

HERNIOZABAL (1O10M) 2025 otsailak 25, GIPUZKOA

Herniozabal, Gipuzkoako erdigunean kokatua dagoen 1010Mko gailurra da, Hernio mendilerroaren ekialdeko muturrean. Gipuzkoako mendizaleen artean oso ezaguna da ingurune hau. Gure txangoa, Tolosako Urkizu auzotik abiatzen den ibilbide tradizionaletik egin genuen.

Atameagako gaina izenez ere ezagutzen da gailur hau, eta bere iparraldeko aldapa basotsua eta malkartsua da, hegoaldekoa aldiz, leunagoa eta larre eta mendixkaz betea.

Ingurua naturaz gozatzeko leku paregabea da, eta hainbat ibilbide daude mendizaleentzat. Herniozabal, Ubeltz, Aizpel eta Hernio uztartzen dituzten ibilbideak egin daitezke, bidean paisaia ikusgarriak eta historia aberatsa aurkituz. 

Herniozabal eta Hernio mendilerroa historia, mitologia eta kondairez betetako lekuak dira. Euskal mitologiaren arabera, Mari jainkosa Hernio mendian bizi zen, eta bertan eguraldia kontrolatzen zuen. Esaten da Mari haitzulo batean bizi zela, eta noizean behin beste leku batzuetara joaten zela, hala nola Anbotora edo Aketegira. Gainera, inguruan Mendikute gazteluaren arrastoak ere aurkitu dira, XIII. mendekoa dena baina litekeena zaharragoa izatea ere.

Jarraian dituzue ikusgai ibilbidean zehar aurkitutako bitxikeri batzuk.

Urkizutik irten eta Herniozabal gailurreko ibilbidea

Miru gorria (Milvus milvus)

Miru gorria (Milvus milvus) Accipitridae familiako hegazti harraparia da. Bere ezaugarri nagusietako bat V itxurako buztana da, eta horri esker oso erraz identifikatzen da, hegan egiteko dotorezia handia du, haizearen indarra baliatuz ia indarrik egin gabe orduak igaro ditzake zeruan.

Miru gorria neguan zein udaran Herniozabalen ikustea ohikoa da. Bainan negu partean, iparraldetik datozen migratzaileei esker populazioa handiagoa izaten da udara partean baino. Herniozabal inguruetako basoetan Miru gorrien lotegi haundiak osatzen dira eta udaran berriz ale batzuk kumatu ere egiten dute. Hegazti honek, batez ere intsektuak, larbak, mikrougaztunak eta sarraskiak jaten ditu.

Espezie hau galtzeko arriskuan dago, batez ere pozoinduta hiltzen dira, bainan errepideetan ibilgailuen kontra edo haize erroten kontra tupus eginda ere bai. 

Taldekideak Herniozabal gailurrean mokadu bat jaten

Sai arrea (Gyps fulvus)

Sai arrea (Gyps fulvus) Hernio-Gazume inguruko harkaitzetan bizi den hegazti harrapari handia da. Alkiza herrixka aurreko pareta tzarretan dago hemengo kolonia haundiena eta ohikoa da nun nahi hegan ikustea.

Herniozabaletik pirineotako mendiak elurtuta ikusten ziren

Margarita arrunta - Bellis perennis

Landare hauek roseta formako hostoak dituzte, eta Heliotropikoak dira, hau da, eguzkiaren arabera ireki eta ixten dira. Bellis espezieak askotan belardi eta lorategietan landatzen dira. Historikoki, sendabelar gisa erabili izan dira, eta zauriak sendatzeko propietateak dituztela esaten da.

Herniozabal gailurrerako bidean

Basamarrubia - Fragaria vesga

Fragaria generoa Rosaceae familiako landare belarkaraz osatuta dago, hau da, zurtoin biguna duten landareak dira eta espezie ezagunena basamarrubi hau da.

Basamarrubiak fruitu gorri mamitsuak ematen ditu, eta Euskal Herriko basoetan aurki daiteke. Ez da baratze-marrubiaren (Fragaria x ananassa) basa barietatea, baizik eta espezie independentea da.

Marrubiak lur fresko eta drenatuak nahiago ditu, eta eguzki apur bat behar du, baina ez gehiegi. Bere fruituak Aintzinatik kontsumitu izan dira.

Gaur egun, marrubiak baratzeetan eta lorategietan landatzen dira, eta hainbat barietate daude, batzuk fruitu handiagoak eta beste batzuk zapore biziagoak dituztenak

Viola sp

Viola sp. generoa Violaceae familiako landare multzo zabala da, eta espezie ugari biltzen ditu. Viola espezieak gehienetan lore txiki eta koloretsuak izaten dituzte, gehienetan urdinak, moreak, horiak edo zuriak.

Landare hauek habitat askotan aurki daitezke, hala nola basoetan, belazetan eta mendialdeko eremuetan. Gehienek lur fresko eta hezeak nahiago dituzte, eta askok medikuntza tradizionalean erabilera izan dute.

Herniozabal gailur inguruan

San Roberto - Geranium robertianum

San Robertoren belarra, Geraniaceae familiako landare bat da. Bere loreak txikiak eta arrosak dira, eta fruitua lehorra da. Normalean baso ertzetan, horma zaharretan edo lurzoru harritsuetan hazten da.

Historikoki, medikuntza tradizionalean erabili izan da, ahoko arazoak zein digestio-arazoetarako ere gomendatzen da.

Urkizu auzotikan goraka
Hepatika - Hepatica nobilis

Hepatica, Ranunculaceae familiako landare iraunkorra da. Bere izenak hostoen formari egiten dio erreferentzia, hiru lobulu dituelako eta gibela gogorarazten duelako.

Landare hau negua igarotzeko egokitua dago, eta udaberri hasieran loratzen da, baso hostogalkorretan kolorea emanez. Bere loreak urdinak, moreak, zuriak edo arrosak izan daitezke, eta 6-10 petalo inguru izaten dituzte.

Baso fresko eta itzaltsuetan aurki daiteke, batez ere haritz, pago eta pinuen azpian. Lur karetsuko eremuak gustuko ditu.

Historikoki, landare hau medikuntza tradizionalean erabili izan da, gibeleko arazoak tratatzeko, baina gaur egun ez da oso ohikoa erabilera hori.

Igoera neguan egin genuela nabari da, zuhaitzak hostorik gabe era bat bilutzik aurkitzen dira oraindik
Txakur hortza - Erythronium dens-canis

Txakur-hortza (Erythronium dens-canis) Liliaceae familiakoa da, bere izena txakur-hortz baten antza duelako da. Udaberrian loratzen da, eta lore bakarti delikatuak izaten ditu.

Landare honek bizi-ziklo azkarra du, hostoen iluntasuna etorri aurretik bere garapena osatu behar duelako. Herniozabalen zein Euskal herriko mendialdeetan ohikoa da, eta bere lore arrosak eta petalo kurbatuak oso bereizgarriak dira.

Herniozabal bidean, Muñohaundieta inguruan

Otea - Ulex europaeus

Otea (Ulex europaeus) zuhaixka arantzatsua da, Fabaceae familiakoa. Bere ezaugarri nagusia hostorik ez izatea da, adarrak eta arantzak egokitu direlako eguzki-argia jasotzeko. Hori dela eta txarrantxa lana egiten du, abere belarjaleak inguruan ez sartzea ahalbideratzen du, belardietatik basoaren trantzisioan lehenbizi hazten diren zuhaizkak dira.

Bere loreak horiak dira eta ilarraren familiakoa da. Hori dela eta fruitua lekale motakoa izaten du, eta ile luzeez estalita dago.

Herniozabalen zein Euskal Herrian, batez ere Ulex europaeus, Ulex gallii eta Ulex minor espezieak aurki daitezke.

Landare hau historikoki erabilia izan da hainbat helburutarako, hala nola abereentzako bazka, erregai eta simaurra egiteko.

Herniozabaleko azken malda tzarretan  gora
Txikori belarra -Taraxacum
Txikori belarra (Taraxacum officinale) Asteraceae familiakoa da. Askotan belar txartzat hartzen bada ere, bere hostoak jangarriak dira eta entsaladan edo barazkiekin egosita jan daitezke.

Landare honek propietate medizinal ugari ditu: besteak beste depuratiboa eta odola garbitzen laguntzen duelako. Infusio moduan ere hartzen da hainbat osasun-arazotarako.

Uda partean Herniozabal gainaldeko larreetan abere ugari badago ere negu partean, eguraldia gogorragoa dela eta batez ere pottokak aurkituko ditugu
Artzubi txabola ondotik igaro ginen

Zapaburuak anfibioen larbak dira, batez ere apoen garapen-fasean agertzen direnak. Zapaburuek heldu izateko bidean metamorfosia jasaten dute, bide horreta lehenbizi hankak garatzen hasten dira. Aurrerago isatsa desagertzen da eta arnasketa-sistema aldatzen da: hasieran arrainek bezala brankeak dituzte, baina gero birikak garatzen dituzte. Herniozabalen zapaburuz betetako putzu ugari pasa genituen eta hauen garapena uraren tenperaturaren eta ingurumen-baldintzen arabera aldatzen da.

Zapaburu sortu aurreko arrautzak
Urkizu auzotik hasi ginen Herniozabal igotzen
Marigorringo - Coccinella septempunctata

Marigorringoak Coccinella septempunctata espezieko kakalardoa da. Landare-zorrien aurkako borrokan oso eraginkorrak dira, egunero ehunka zorri jaten baitituzte. Horregatik, nekazaritzan espezie lagungarria da, izurriteak kontrolatzeko erabiltzen baita.

Mendibueltaren ondoren, ze hobe sagardotegi batera joan eta lagunartean bazkari eder batekin bukatzea baino....

Eguraldia lagun, inguruko mendien baturak ikuspegi ezin hobeak irudikatzen zituen 

miércoles, 22 de enero de 2025

ETXAURIKO HAITZAK (1138M) 2024 azaroak 09, MORTXE (1132M) 2024 azaroak 16 ARTAZULO-NAFARROA

Etxauriko haitzak eta Mortxe mendia Nafarroan (Euskal Herrian) dauden bi mendi multzo dira,  Iruñetik oso gertu daudenak.  Mendi hauek elkarren segidan aurkitzen dira eta beraien gailurretatik Etxauriko haranera zein Iruñerrira dauden ikuspegiak zoragarriak dira. 

Ingurune hauek natura aldetik oso aberatsak dira, hori dela eta, mendi hauetan oinez ibiltzea plazer bat da. Hainbat harizti, artelatz, pagadi zein errekaxto igarotzen dira ibilbidean.

Ugaztunen arrastoak, bertako harroketan bizi diren sai arreen edo arraparien presentzia ere nun nahi ikusten da. 

Etxauriko haitzak kareharriz osatuak daude eta eskaladarako egokitu dituzte, hori dela eta, eskalatzaile ugari joaten da bertara.

Mortxe mendiko lur azpiko akuiferoek garrantzi handikoak dira, zeren Iruñeko eta inguruko urak hornitzeko erabiltzen dira. Mortxe mendia ez da ibai handien sorrera leku nagusia, baina hainbat erreka handiagoetara doazen erreka txiki ugari aurkitzen dira bertan. 

Aipagarriena Artazulo izeneko mendiartea da, kareharrizko haitzarte bat da, Goiñiko gaiñaldetik datorren Udarte errekako urek zizelkatutako ingurune zoragarri bat da.

Erreka, gero Artetako iturburuko urei lotzen zaie. Inguru malkartsua da eta hariztiak dira nagusi. 

Toki ospeletan pagadi txikiak ageri dira, eta harkaitzetan arteak. Beste espezie batzuk berriz inguruko freskuraz eta hezetasunaz baliatzen dira, esate baterako, astigarrak, lizarrak, hurritzak edo sahatsak.

Mortxe eta Artazulo ko ibilbidea duzue hemen

Gure Mortxe mendirako ibilbide zirkularra Ulzurrun herrixkatik hasi genuen, lehenbizi Artazuloko ur jauzi ikusgarria ikustera joan ginen eta handik, zuzen zuzen Mortxe gailurrerako bidea hartu genuen.Goiko mapan duzue xehetasun gehiago.

Oso alpinoa da zati hau, harri suelto ugari eta malda gogorrak daude hemen. 

Igoera honek lehenbizi Ulzurrun puertora eraman ginduen eta handik Mortxe gailurrerako bidea hartzeko. Goiko argazkian ikusten den bezala, paso hau oso harritsua da. 

Altura irabazi ahala, azkeneko zatia laino itxu artean egin genuen. 

Bestalde, ingurune honek, kilometro oso gutxian pasaia ezberdin ugari ditu, Klima mediterraneo zein atlantikoak nahasian aurkitu daitezke bertan. Hori dela eta, landarerian zein hegaztietan oso aberatsa da. Naturaz gozatzeko leku zoragarria da. Goiko argazkiko haritza izugarri hau da horren adibide, auskalo zenbat urte dituen.

Etxauriko haitzetan egindako ibilbide zirkularra duzue hemen.

Tarina (Carduelis spinus)

Etxauriko haitzen mendiko ibilbide zirkularra Etxauri portuaren gailurrean, aparkalekua eta behatokia dauden lekuan hasi genuen. Goiko mapan aurkitu ditzakezu ibilbideari buruzko xehetasun gehiago. 

Seinale zuri-gorriak jarraituaz. 10 bat minutu inguruan O Birjinaren Ermitara iritsi ginen. 

Jarraian  bide seinalatuari jarraitu behar da Santa Luzia Ermitara iritsi arte. Behin honera iritsita Sarbil Mendiko gailurrerantz doan bidea jarraitu behar da. Azken zatian, arreta pixka bat eskatzen duen txango txiki bat dago. Etxauriko haitzaren gailur gorenak Serbil izena du, gailurrera iristean (1138 m),  inguruko mendietaz gozatzeko aukera bikaina eskaintzen du, pirinioak ere ikusten dira.

Behin gailurra eginda, bide berdiñetik jarraitu beharrean, lehenbizi Itxesordeko lepora joan ginen.

Iparraldeko aurpegian pagadiak dira nagusi.

Hemendik Muniain herrixka ondora jeitxi ginen nun putzu eder bat dagoen bertan. Putzu hauek Anfibioak, intsektuak, hegaztiak eta uretako landareriarentzako habitata eskaintzen dute, espezie askoren ugalketa eta babesa bermatuz. Hori dela eta berebiziko garrantzia dute.

Putzua pasa ondoren, Etxauriko portura joan ginen eta ibilbideari bukaera eman genion. Goiko argazkian ikusten den bezala, orain gutxi lur jauzi haundi bat izan zen ibilbidean.

Lur jauziaren ondorioz Muniain herriraino jetxi behar izan genuen ibilbidea bukatu ahal izateko. Ibilbidea itxita zegoen baila batekin,  Goiko argazkian ikusten den bezala.

Beraz, bideo hontan azaltzen den bezala, ibilbide alternatibo bat osatu behar izan genuen.

Etxaurin eta inguruko eremuetan ezpela (Ligustrum) ugaria da. Haritz (Quercus) eta arteakin (Quercus ilex) nahasian baso oso itxiak osatzen dituzte. Arteak klima lehorragoak eta beroagoak hobesten ditu, Mediterraneo eskualdean oso arrunta da. Hori dela eta Etxauri mendiaren hegoaldean ugaria da. Bi espezie hauek ezaugarri desberdin asko dituzte bai haien itxura eta egokitzapenetan. Eremu jakin batean zein espezie aurki daitekeen jakiteko, bere habitatari erreparatzea komeni da. 

Etxauriko haitzen gailurretik grabatutako irudi zirkularra

 Artea eta ezpel artean oinez, zuhaitz hauek hosto iraunkorrak izatearren eta eguraldiari aurre egiteko gaitasunagatik dira ezagunak.

Mortxe mendiaren iparraldeko pagadiak (Fagus sylvatica

Urteko garai desberdinetan basoak kolore eta forma ezberdinak hartzen dituzte, argazkikoa Mortxe mendiaren iparraldeko aurpegian dagoen pagadia da.

Haritzak lehentasuna ematen dio lurralde basatsu eta hezeei.

Haritz ugari ikusi genituen ibilbide guzian

Mortxe gailurretik ateratako irudi zirkularra, laino itxuaren ondorioz ez genuen bertako panoramika ederrez disfrutatzeko aukerarik izan
Tremella mesenterica, gelatinazko onddoa
  Hostozabal basoetan eta eroritako adarretan aurki daiteke eta ez da jangarria.
Etxauriko gailurretik Lizarra aldera dagoen ikusmira
Helvella crispa 
Baso hostozabaletan ohikoa da, batez ere egur ustelduetan.Onddo honek egurra deskonposatzeko eta basoetako ekosistemetako elikagai-zikloan funtsezko eginkizuna du.
Zapelatza (Buteo buteo)
Artadi batean aurrera
Pintzana (Frigila coelebs)
Agaricaceae
Agarikazeoak lurrean, hosto erorien artean, egur ustelduan eta hainbat ekosistematan aurki daitezke. Espezie gehienak mikorrizikoak edo saprofitoak dira, hau da, landareekin simbiosia egiten dutenak edo materia organikoa deskonposatzen dutenak.
Arrano beltza (Aquila chrysaetos)
Ulzurrun herrixkatik atera ginen
Pagausoa (Columba palumbus)
Purpura koloreko "onddo likenikola"?
 Likenak onddo eta alga edo zianobakterio baten arteko sinbiosia dira, eta ingurune gogorretan bizirauteko gai diren organismo bereziak dira.
Apo arrunt iberiarra (Bufo spinosus)
Artazulo inguruak
Pitxartxar buru beltza (Saxicola torquata)

Coriolus versicolor edo Trametes versicolor, euskaraz indioilar-larrua izenez ere ezaguna, pagadi eta hildako enborretan hazten den onddo poliporiko bat da. Mediku alorrean oso ezaguna da, batez ere Txinako eta Japoniako medikuntza tradizionalean. Onddo honetatik lortutako extractuak, hala nola polysaccharide-K (PSK) eta polysaccharide-peptide (PSP), immunitate-sistemaren sustatzaile gisa eta minbiziaren aurkako tratamendu laguntzaile gisa erabiltzen dira. Onddo honek egurra deskonposatzeko eta basoetako deskonposizio prozesuan laguntzeko eginkizun garrantzitsua du.

Artazulo mendi artetik gora dagoen zati harritsua
Tarin (Carduelis spinus) emea
Etxauriko haitzen gailur inguruan dauden pagadiak
Mortxe gailurrean
Basa erramua - Euonymus europaeus
Artazulo bidean pasa genuen zubi bat
Helminthotheca sp
Mortxe mendia atzean dela
Ametza  (Quercus pyrenaica)
Mortxe mendian behera Saldise aldera
Erratza - Ruscus aculeatus
Clematis sp
Mortxe mendia, Andia mendizerra aurrez aurre dela


Artazuiko beste ikuspegi bat
Cichorium sp
Mortxe gailurrean
Armeria sp
Mortxeko beste ikuspegi bat
Sempervivum
Mortxe iparraldea
Sai arrea (Gyps fulvus
Larrosa - Rosa canina
Theba pisana
Etxauriko haitzen gailurrean
Mihura (Viscum album) landare parasitario bat da, hainbat zuhaitzetan hazten dena, esaterako, sagarondoetan, makaletan eta arteetan. Ospakizunetan eta hainbat tradizioetan oso ezaguna da.
Agaricaceae
Agaricaceae
Ekialdera begiratuta Garañoko gaztelua ere aurrez aurre ikusten da
Txolarrea (Passer domesticus)
Sai arrea (Gyps fulvus
Miru gorri (Milvus milvus) asko ikusi genituen
Crataegus sp
 Arbustu arrunta (Ligustrum vulgare)
Salix eleagnos
Etxauriko haitzetako ibilbide arrunt bat
Bituminaria bituminosa -Hierba cabruna
Leuncanthemum ircutianum-Bitxilorea
Scabiosa sp
Ezpela eta artea nahasian
Ramaria sp
Masustak - Rubus ulmifolius
Etxauriko haitzetan barrena
Ezkurra ernaltzen
Etxauriko haitzaren gailur inguruan pagadiak dira nagusi
Haritz enbor bat

Landare batean itsatsitako arrautza gorriak 
Lepahoriaren kaka arrastoa (Martes martes)

HERNIOZABAL (1O10M) 2025 otsailak 25, GIPUZKOA

Herniozabal,  Gipuzkoako erdigunean kokatua dagoen 1010Mko gailurra da, Hernio mendilerroaren ekialdeko muturrean. Gipuzkoako mendizaleen ar...